BM’de adil temsil ve işlevsellik için reform gündemi
Son yıllarda birçok ülke, Birleşmiş Milletlerde (BM) eşitsizlik ve adaletsizlik olduğu telaffuzuyla ıslahat yapılması yönünde davette bulunurken, bilhassa BM Güvenlik Kurulunda (BMGK) veto yetkisine sahip yalnızca 5 ülke olması tartışma yaratmayı…
BM ıslahatına yönelik çalışmalar 1993’te Genel Heyet bünyesinde açık iştirakli çalışma grubu kurulmasıyla başladı. Grup, 2009’da Hükümetler Arası Müzakere formatına dönüştürüldü.
BM üyelerinin ıslahat kapsamında hemfikir oldukları hususlar bulunurken farklı kümelerin, BMGK üye sayısı, daimi üyelik ve veto yetkisi hakkında görüş ayrılıkları bulunuyor.
BM sisteminde kimi değişiklikleri öngören ıslahat çalışmaları ve bu çalışmaları gündeme getiren hükümetler arası kümelerin teklifleri özetle şöyle:
BM ıslahatı zorlu bir süreç
BM Kuralı’nın 108’inci hususuna göre ıslahat için tasarının, BM Genel Kurulunda 3’te 2 oranında onay alması gerekiyor.
Ardından bu ıslahat tasarısının, ulusal meclislerde de kabul edilmesi gerekli. Bu ülkeler arasında 5 daimi üyenin tamamının da bulunması kaideler arasında. Daimi üyelerin ayrıyeten ret oyu kullansa dahi Genel Şura oturumuna katılması da gerekliliklerden birisi.
G4 grubu üyeleri BMGK üyeliği istiyor
Brezilya, Almanya, Hindistan ve Japonya’nın oluşturduğu G4 grubu da BM’de ıslahat yapılmasını isteyenler arasında. Kümenin, Mart 2023’teki ortak açıklamasında, BMGK’deki koltuk sayısının 25 ya da 26’ya çıkarılması teklif edildi.
Grup, kendilerinin arasında bulunduğu 6 ülkeye yeni daimi üyelik, 4 üyeye ise süreksiz üyelik talep ediyor.
BMGK’ye alınmaları durumunda, G4, yeni daimi üyelerin en az 15 yıl veto haklarından feragat etmesini öneriyor.
Afrika Grubu, Afrika ülkeleri için BMGK’de daimi üyelik istiyor
54 üyeden oluşan Afrika Grubu da 26 üyeli bir BMGK teklifinde bulunarak, 2’si daimi, 2’si süreksiz Afrika ülkesine 4 üyelik istiyor.
Grup, diğer daimi üyelerin 2’sinin Asya ülkelerinden, 1’er tane de Latin Amerika ve Batı Avrupa ya da “Diğer Devletler Grubu”ndan olmasını teklif ediyor.
Aynı vakitte, Asya’dan, Doğu Avrupa’dan ve Latin Amerika’dan ya da Karayipler’den 1’er ülke için süreksiz üyelik talebinde bulunuluyor.
Veto yetkisine karşı olan grup, bu yetki geçerliliğini koruduğu takdirde kendilerine de bu hakkın verilmesi gerektiğini savunuyor.
Çin ve Rusya, BMGK’deki Batı tahakkümünden rahatsız
Çin, BMGK’nin Kuzey ve Güney arasında istikrarsız pozisyonda olduğu savıyla, Asya, Afrika, Latin Amerika ve Arap ülkelerinin kurulda görev almalarını istiyor.
Rusya da BMGK’de Asya, Afrika ve Latin Amerika ülkelerinin dahil olacağı bir genişleme siyasetini dillendiriyor.
L.69 grubu tüm bölgelere daimi üyelik verilmesini istiyor
Bir diğer grup olan L.69, Bolivya, Jamaika, Papua Yeni Gine benzeri 32 ülkeden oluşuyor. Bu grup da BMGK’deki üye sayısının artmasından yana.
L.69, BM üyesi ülkelerin yaklaşık yüzde 20’sine tekabül eden gelişmekte olan küçük ada ülkelerine, dönüşümlü BMGK üyeliği talep ediyor.
Grup, BMGK’de Afrika, Asya, Latin Amerika, Karayipler, Batı Avrupa ile “Diğer Devletler Grubu” için de daimi üyelikleri savunuyor.
Arap Grubu 5 ülkenin veto yetkisine bağlı kalınmasına karşı
BM’ye üye Arap ülkelerinin oluşturduğu Arap Grubu da ıslahat tekliflerini destekliyor. BMGK’de genişleme durumunda Arap ülkelerine daimi üyelik verilmesini istiyor.
Grup, son 80 yılda Arap coğrafyasında yaşanan krizlerde BMGK’ye daimi üye 5 ülkenin vetosuna bağlı kalınmasına karşı çıkıyor.
Konsensüs İçin Birlik grubu BMGK’yi 26 üyeye çıkarmayı öneriyor
Arjantin, İtalya, İspanya, Kanada, Meksika, Pakistan gibi ülkelerin üyesi olduğu, Çin ve Endonezya’nın gözlemci olarak yer aldığı “Konsensüs için Birlik (KiB)” grubu da BMGK’de ıslahat daveti yapıyor.
Bu kümenin teklifine göre, BMGK’de üye sayısı 26’ya çıkarılarak, 5 daimi üyenin statüsü korunuyor. Kurulun 20 süreksiz üyesi ise 2 yıllığına Genel Kurulda belirleniyor.
Geçici 20 üyenin 6’sının Afrika’dan, 5’inin Asya’dan, 4’ünün Latin Amerika ve Karayipler’den, 3’ünün Batı Avrupa’dan, 2’sinin ise Doğu Avrupa’dan seçilmesi öngörülüyor.
KiB ayrıyeten, kurulun süreksiz üyelerinin yeniden seçilebileceği bir sistemi desteklemeye hazır olduğunu açıkladı.
Hesap verilebilir BM için güçlü Genel Kurul
BMGK’de daimi üyeler, yaklaşık 1,5 milyarlık Müslüman nüfusu yahut 1,2 milyarlık Afrika ülkelerini temsil etmiyor. Dünya nüfusunun yaklaşık yüzde 5’ini oluşturan Avrupa ise kurulda iki daimi üyeyle temsil hakkına sahip.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın yazdığı “Daha Adil Bir Dünya Mümkün” kitabında ifade edilen görüşlere göre, Türkiye, BM’nin dünya barışı için işlerlik kazanması ismine eşitsizliğin önüne geçilmesini istiyor.
Reformla BM’nin hesap verebilir hale gelmesi de hedefleniyor. Erdoğan, kitabında bu bahse, “Krizler karşısında neden vaktinde eyleme geçmediği konusunda BM hesap vermeli.” cümlesiyle değiniyor.
Güvenlik Kurulu yapısı, hesap verilebilirliğin de önüne geçerken bu durum da BM’deki adaletsizlik ve eşitsizliğin derinleşmesine neden oluyor.
Türkiye’ye göre BM’nin daha demokratik ve hesap verebilir hale gelmesi de Genel Şuranın güçlendirilmesinden geçiyor.
Kitaptaki teklifte Genel Konseyin güçlendirilmesi, daimi üyelik ve veto yetkisinin kaldırılması yer alıyor. BMGK’nin ise yürütme organı hareket ederek yasama sorumluluğunu yürüten Genel Heyetin aldığı kararları uygulaması isteniyor.
Güvenlik Kurulu ise bu ıslahat teklifine göre, üye ülkeler ortasından makul bir dönem için seçilecek. Üyelerin veto hakkı olmayacak.