 KumaÅŸ tüccarı Hafız Mustafa Sümer ile Ä°smet Sümer’in kızı AÄŸaoÄŸlu, 23 Ekim 1929’da Ankara’nın Nallıhan ilçesinde dünyaya geldi. Nüfus cüzdanında asıl adı Fatma Ä°nayet olan yazar, üniversite yıllarında mahkeme kararıyla adını Adalet olarak deÄŸiÅŸtirdi.
Ağaoğlu, yazılarını evlenmeden önce Adalet Sümer, evlendikten sonra da bir süre Adalet Sümer Ağaoğlu adlarıyla kaleme aldı, ayrıca Parker Quinck, Remüs Telada takma adlarını da kullandı.
Ä°lkokulu Nallıhan’da tamamlayan yazar, Ankara Kız Lisesi’nde okurken ilk ÅŸiir ve yazılarını kaleme almaya baÅŸladı.
Yazı ile iliÅŸkisini “arkadaÅŸlık” olarak tanımlayan usta edebiyatçı, verdiÄŸi bir röportajda, “Öyle bir arkadaÅŸlık ki insan bir kere baÅŸladı mı duramıyor artık. Bir yandan da yazarak öğrendiÄŸim kadar hiçbir yerden öğrenmedim. Åžimdi öyle bir ÅŸey ki yazmak, sigara tiryakiliÄŸinden daha büyük bir tiryakilik. Sahiden, ben elimden düşürmediÄŸim sigarayı kolayca bıraktım, hiç de aramadım. Fakat yazmayı bırakamadım. Tiryakilik o dereceydi. Åžimdi yaklaşık 2 yıldır evden dışarı çıkamıyorum. Yine de yazmadan duramıyorum. Yazmak, su içer gibi içimden geliyor hep.” ifadelerini kullanmıştı.
Liseyi bitirdiÄŸi 1946 ile 1947 arasında Ulus gazetesinde tiyatro eleÅŸtirileri kaleme alan AÄŸaoÄŸlu, 1948’de ilk ÅŸiiri “Gölgeler”in yayınlandığı Kaynak dergisinde 1950’ye kadar ÅŸiirlerini okuyucuyla buluÅŸturdu.
Ağaoğlu, bir röportajında edebiyat yaşamına şiirlerle başlama hikayesini ise şöyle anlatmıştı:
“Çok genç yaşımda ÅŸiirle baÅŸladım, hatta Nurullah Ataç’ın da jürisinde bulunduÄŸu üniversite gençleri arası bir ÅŸiir yarışmasında birinci seçilmiÅŸtim. Bu beni epey ÅŸaşırttı, aynı zamanda çok da korkuttu. Çünkü ÅŸiir kolay bir iÅŸ deÄŸil, ona o yaÅŸta ne kadar hazırlıklı olduÄŸumu bilemiyordum. Ama büyük bir aÅŸk ile bunu bir süre sürdürdüm.”
1950’li yılların başında tiyatro oyunları yazmaya baÅŸladıBaÅŸarılı edebiyatçı, 1950’de Ankara Ãœniversitesi Dil ve Tarih CoÄŸrafya Fakültesi Fransız Dili ve Edebiyatı Bölümünü bitirdi.
Åžiirin yanı sıra tiyatro oyunlarına da yönelen AÄŸaoÄŸlu, Ankara Radyosu’nda göreve baÅŸladığı 1951’de, ilk radyo oyunu “AÅŸk Åžarkısı”nı yazdı. Radyoda bir süre dramaturg olarak çalışan yazar, daha sonra Radyo Tiyatrosu Müdürü oldu. BaÅŸarılı yazar, 1961’de tiyatro oyuncusu ve yönetmen arkadaÅŸları Kartal Tibet, Ãœner Ä°lsever, Çetin KöroÄŸlu ve Nur Sabuncu ile Ankara’nın ilk özel tiyatrosu “Meydan Sahnesi”ni kurdu, ayrıca Meydan Sahne Dergisi’ni çıkardı.
Sevim Uzungören ile kaleme aldığı “Bir Piyes Yazalım” eserinin Ankara’da sahnelenmeye baÅŸladığı 1953’te, tiyatro konusundaki görgü ve bilgisini artırmak üzere Paris’e giden yazar, 1954’te mühendis Halim AÄŸaoÄŸlu ile evlendi ve eÅŸinin 2018’deki vefatına kadar evlilikleri devam etti.
Yazarın, yaÅŸadığı çevreden edindiÄŸi gözlemler üzerine kurduÄŸu “Evcilik Oyunu” eseri 1963-1964 sezonunda Ankara’da sahnelendi. TRT’nin kurulmasının ardından program uzmanı ve daire baÅŸkanlığı görevlerinde bulunan AÄŸaoÄŸlu, 1971’e kadar TRT’de çalıştı.
Eserleri, Almanca, Slovakça, Ä°ngilizce, Hollandaca ve Bulgarcaya çevrildiYazdığı oyunlarla 1960 ve 1970’li yılların önde gelen oyun yazarlarından biri olan AÄŸaoÄŸlu’nun eserleri, Almanca, Slovakça, Ä°ngilizce, Hollandaca ve Bulgarcaya çevrildi. AÄŸaoÄŸlu, kaleme aldığı oyunlarda, toplumun sorunlarına, güncel geliÅŸmelere duyarlı bir tavır sergiledi.
Adalet AÄŸaoÄŸlu, 1970’lerden itibaren roman ve hikaye yazarlığına yöneldi. “Ölmeye Yatmak” adlı ilk romanını 1973’te, “Yüksek Gerilim” adlı ilk hikaye kitabını ise 1974’te okuyucunun beÄŸenisine sundu.
“Dar Zamanlar” alt baÅŸlığıyla yayımlanan “Ölmeye Yatmak”, “Bir Düğün Gecesi” ve “Hayır…” adlı üç romanında, zamanı yazdığı romanların en önemli figürü haline getiren yazar, çaÄŸdaÅŸ Türk romanında “zaman ustası” olarak deÄŸerlendirildi.
Usta edebiyatçı, romanlarında genellikle aydınların sorunlarını ve iliÅŸkilerini ele alırken, “Ölmeye Yatmak”ta, Cumhuriyet döneminin egemen ideolojisini, toplumsal kesimler üzerindeki etkilerini ve tutarsızlıklarını iÅŸledi.
Yaptığı bir açıklamada, yaşadığı dönemde uğradığı sansür nedeniyle tiyatro oyunu yazmayı bırakıp, roman yazmaya yöneldiğini anlatan usta kalem, şunları kaydetmişti:
“Ä°lk romanım çıktığı zaman dönemin en ünlü eleÅŸtirmenleri çok kötü ÅŸeyler yazdılar bu kitap için. Fakat ben sokakta yürürken okurun ‘Ä°yi ki Ölmeye Yatmak’ı yazdınız. Ne kadar baÅŸka bir roman.’ deyip beni yoldan çevirdiÄŸi oldu. Ben okura karşı sorumluluk duydum. Ä°nan ki sizlerin bana ne diyeceÄŸini, en çok bunu düşünürüm. O sorumluluÄŸu hep duydum. 90 yaşında hala duyuyorum. Bu katlandı, hiç bitmedi. Ben okurum sayesinde var oldum. EleÅŸtirmenler sayesinde var olmadım. Biz böyle buluÅŸtuk.”
“Fikrimin Ä°nce Gülü” beyaz perdeye uyarlandıYaklaşık 20 yıl roman, hikaye ve denemeler yazan AÄŸaoÄŸlu, 1991’de “Çok Uzak Fazla Yakın” adlı eseriyle oyun yazarlığına dönüş yaptı.
Yazarın, “Fikrimin Ä°nce Gülü” romanı, “Sarı Mercedes” adıyla 1993’te Tunç Okan tarafından filme uyarlandı. AÄŸaoÄŸlu, 1996’da parkta otururken bir arabanın kendisine çarpması sonucu ağır yaralandı, Türkiye’de ve Türkiye dışında uzun bir tedavi dönemi geçirdikten sonra saÄŸlığına kavuÅŸtu.
New York’ta 1969’da yayımlanan The Reader’s Encyclopedia of World Drama adlı tiyatro ansiklopedisinde dünya tiyatro yazarları arasında anılan yazarın “YaÅŸamak” adlı oyunu, Fransız ve Alman radyolarında yayımlandı.
“Üç Oyun” eseriyle 1974’te TDK Tiyatro Ödülünü alan AÄŸaoÄŸlu, “Yüksek Gerilim” ile 1975’te Sait Faik Hikaye ArmaÄŸanı’nı, “Bir Düğün Gecesi” ile 1979’da Sedat Simavi Vakfı Edebiyat Ödülü’nü, 1980’de Orhan Kemal Roman ArmaÄŸanı’nı ve Madaralı Roman Ödülü’nü kazandı.
BaÅŸarılı yazar ayrıca “Çok Uzak Fazla Yakın” ile 1992’de Türkiye Ä°ÅŸ Bankası Edebiyat Büyük Ödülü’nü, 1995’te CumhurbaÅŸkanlığı Kültür ve Sanat Büyük Ödülü’nü, “Romantik Bir Viyana Yazı” ile 1996’da Aydın DoÄŸan Vakfı Edebiyat Ödülü’nü, 1997’de NTV Yılın Yazarı Ödülü’nü, 1999’da ise Aziz Nesin Ödülü’nü aldı.
Ayrıca AÄŸaoÄŸlu tarafından BoÄŸaziçi Ãœniversitesi’ne bağışlanan kiÅŸisel arÅŸivi, BoÄŸaziçi Ãœniversitesi Kütüphanesi’nde yazarın kontrolünde tasarlanan bir odada muhafaza ediliyor.
Bu odada yazarın masası, daktilosu, ödülleri, plakları gibi özel eÅŸyalarının yanı sıra yazarın eÅŸi ve arkadaÅŸları ile yazışmaları (Halim AÄŸaoÄŸlu, Halil Ergün, Yalçın Küçük, Haldun Taner, Tunç Yalman, Hulki Aktunç, Ä°lhami Soysal, Pirko-Asaf ÇiÄŸiltepe, Faruk Ulay) dosyalanmış bir ÅŸekilde bulunuyor. Aynı zamanda yazarın 1996’da geçirmiÅŸ olduÄŸu trafik kazası sonrası belgeleri ve kendisine gönderilen mektuplar da bir dosya içerisinde yer alıyor.
Her zaman üretken bir yazar olduOyunları: “Bir Piyes Yazalım” (S. Uzgören ile, 1953), “Evcilik Oyunu” (1964), “Tombala” (Türk Dili dergisi, 1967), “Çatıdaki Çatlak” (1969), “Üç Oyun” (1973), “Kendini Yazan Åžarkı” (1977), “Oyunlar” (1982), “Çok Uzak Fazla Yakın” (1991), “Duvar Öyküsü” (1992), “Åžiir ve Sinek” (1992), “Oyunlar I-II” (1993), “Toplu Oyunlar” (1996).
Romanları: “Ölmeye Yatmak” (1973), “Fikrimin Ä°nce Gülü” (1976), “Bir Düğün Gecesi” (1979), “Yaz Sonu” (1980), “Üç BeÅŸ KiÅŸi” (1984), “Göç TemizliÄŸi” (1985), “Hayır…” (1987), “Ruh Üşümesi” (1991), “Romantik Bir Viyana Yazı” (1993), “Dert Dinleme Uzmanı” (2014)
Anı ve hikayeleri: “Damla Damla Günler” (2004), “Yüksek Gerilim” (1974), “SessizliÄŸin Ä°lk Sesi” (1978), “Hadi Gidelim” (1982), “Hayatı Savunma Biçimleri” (1997), “Toplu Öyküler I” (2001), “Toplu Öyküler II” (2001)
Deneme, eleÅŸtiri ve söyleÅŸileri: “Geçerken” (1986), “Gece Hayatım” (1992), “KarşılaÅŸmalar” (1993), “BaÅŸka KarşılaÅŸmalar” (1996), “Öyle KargaÅŸada Böyle KarşılaÅŸmalar” (2002)
Derlemeleri: Güner Sümer / Toplu Eserleri I-II (1983), Seçmeler (1993)
Çevirileri: “Mezarsız Ölüler (J. P. Sartre 1962), Kafkas TebeÅŸir Dairesi (B. Brecht,1963), Durand Bulvarı (Armand Salcrou, 1967), Amerikano Manyaklar (Razvani, 1973)
Oyunları: “Bir Piyes Yazalım” – 1953, “YaÅŸamak” 1955, “Evcilik Oyunu” 1964, “Tombala” 1967, “Çatıdaki Çatlak” 1969, “Sınırlarda” 1969, Üç Oyun: “Bir Kahramanın Ölümü”, “Çıkış”, “Kozalar” – 1973, Kendini Yazan Åžarkı” 1976, “Çok Uzak-Fazla Yakın” 1991,”Duvar Öyküsü” 1992, “Fikrimin Ä°nce Gülü” 1996, “Çağımızın Tellalı” 2011